Küresel ekonomi, dijitalleşme ve karbon-nötr büyüme hedefleri doğrultusunda yeniden şekillenirken, nadir toprak elementleri (NTE) yalnızca yüksek teknoloji sektörlerinin değil, savunma sanayi, yeşil enerji dönüşümü ve dijital altyapıların da vazgeçilmez stratejik kaynağı haline geldi.
Rapora göre:
- Kritik mineraller pazarı, 2024’te 325 milyar dolar seviyesine ulaşırken, 2040’ta 770 milyar doları bulması öngörülüyor. NTE tabanlı motor, türbin ve elektronik ürünlerin piyasa hacmi ise şimdiden 1 trilyon doları aşıyor.
- Küresel NTE üretiminin %61’i ve rafinaj kapasitesinin %92’si Çin’in kontrolünde bulunuyor. 2024’te Çin, 300 bin ton NdFeB kalıcı mıknatıs üretimiyle ABD’nin 2025 hedefinin yaklaşık 300 kat üzerinde üretim gerçekleştirdi.
- Çin, üretim kotaları ve ihracat lisans uygulamalarıyla küresel fiyatlama gücünü elinde tutuyor. 2024’te 270 bin ton cevher ve 254 bin ton ayrıştırma kotası uygulanırken, 2025’te yedi NTE için ihracat lisansı zorunluluğu getirdi.
- ABD, 2020-2023 döneminde NTE ihtiyacının %70’ini Çin’den ithal etti. Mountain Pass madeninde yalnızca hafif NTE üretilebilmekte, ağır NTE ihtiyacı ise tamamen dışa bağımlı kalıyor.
- Modern ABD savunma platformları NTE’ye doğrudan bağımlı: F-35’lerde 410 kg, Arleigh Burke destroyerlerinde 2,36 ton, Virginia sınıfı denizaltılarda 4,17 ton NTE kullanılıyor. Arz kesintisi, ABD’nin caydırıcılık mimarisini riske atıyor.
- 30 Nisan 2025 tarihli ABD-Ukrayna Mineral Anlaşması ile Ukrayna yaklaşık %5 payla NTE ve kritik mineral rezervlerine erişim sağladı. Bu, ABD’nin Çin bağımlılığını azaltacak yeni bir tedarik hattı oluşturuyor.
- Ukrayna’daki savaş nedeniyle rezervlerin %40’ı hâlen işgal altındaki bölgelerde bulunuyor. Kısa vadede üretimi sınırlasa da, uzun vadede elektrikli araç, rüzgâr türbini ve savunma elektroniği için fiyat dengeleme potansiyeli sunuyor.
- Grönland’daki disprosyum ve terbiyum açısından zengin sahalar, ABD için stratejik önem kazanıyor.
Türkiye’nin Önemi
- Türkiye, Eskişehir/Beylikova’daki 694 milyon tonluk rezerviyle Çin’in ardından dünyanın ikinci büyük NTE sahasına sahip.
- Yıllık 10 bin tonluk pilot tesisin ardından hedef, 570 bin tonluk saflaştırma kapasitesiyle Avrupa ve yakın bölgede “başat aktör” hâline gelmek.
- 2025-2035 dönemi için Türkiye, JORC/UMREK uyumlu rezerv doğrulama, ölçeklenebilir rafinasyon, ileri manyetik alaşım Ar-Ge ve döngüsel geri kazanım hatlarını içeren üç eksenli bir yol haritası izlemeyi planlıyor.
Uzmanlar, NTE arzının jeopolitik bir silaha dönüşmesiyle tedarik zincirinin çeşitlendirilmesinin ve yeni üretici aktörlerin (Ukrayna, Grönland, Türkiye) hızlı entegrasyonunun zorunlu hâle geldiğini belirtiyor. Küresel rekabet, maden, rafineri ve mıknatıs değer zincirinin tüm halkalarında teknoloji ve finansman yarışına dönüyor.
